پیش از این ذکر شد که شرکت سهامی سه رکن دارد ؛ رکن تصمیم گیری ، رکن اداره و رکن نظارت. بازرس یا بازرسان ، رکن سوم شرکت هستند. بنابراین وظیفه اصلی ایشان نظارت و اظهار نظر بر عملکرد مدیران و گزارش دادن به صاحبان سرمایه (سهامداران و شرکا) است. همچنین مانند مدیران ، بازرسان نیز منصوب سهامداران هستند و توسط ایشان نصب و یا عزل میشوند. در این پست ابتدا نظام بازرسی در شرکت سهامی را بحث میکنیم و سپس شرایط آن را بحث میکنیم.
گفتار اول : بازرسی در شرکت های بورسی (سهامی)
مطابق ماده ۱۴۴ لایحه اصلاحی قانون تجارت بازرس یا بازرسان توسط مجمع عمومی انتخاب می شوند. دوره ماموریت ایشان یک ساله و قابل تمدید است. مجامع هر زمان بخواهد میتواند بازرس را عزل کند ولی باید همراه با این عزل ، بازرس جایگزین را انتخاب کند ، چرا که بازرس رکن شرکت است و شرکت نمیتواند بدون رکن باشد.
مطابق مواد ۱۴۵ و ۱۴۶ این لایحه اولین بازرسان توسط مجمع عمومی موسس (در شرکت سهامی عام) یا موسسین (در شرکت سهامی خاص) و پس از آن اصولا توسط مجمع عمومی عادی انتخاب میشود.
نکته : در دو مورد استثنائی رئیس دادگاه شهرستان ، بازرس شرکت را تعیین می کند : مطابق ماده ۱۵۳ لایحه ” در صورتی که ۱) مجمع بازرس معین نکرده باشد یا ۲) یک یا چند نفر بازرسان به عللی نتوانند گزارش بدهند یا از دادن گزارش امتناع کنند، رئیس دادگاه شهرستان به تقاضای هر ذی نفعی بازرس یا بازرسان را به تعداد مقرر در اساسنامه شرکت انتخاب خواهد کرد تا وظایف مربوطه را تا انتخاب بازرس به وسیله مجمع عمومی انجام دهند. تصمیم رئیس دادگاه شهرستان در این مورد غیرقابل شکایت است.
شرایط بازرس در شرکت سهامی و ضمانت اجرای آن
الف) شرایط بازرس : شرایطی که بازرس باید داشته باشد در ماده ۱۴۷ لایحه اصلاحی قانون تجارت بیان شده است ، این شرایط عبارتند از :
- همان شرایطی که به موجب ماده ۱۱۱ این لایحه برای مدیران مقرر شده است.
- مدیر یا مدیر عامل شرکت یا نزدیکان نسبی و سببی تا درجه سه از طبقه ایشان نباشد.
- کسانی که خود یا همسرشان از شرکت حقوق موظفی دریافت میکنند مانند کارمندان شرکت نباشند.
شرایط فوق در شرکت سهامی خاص هم باید رعایت شود و هم شرکت سهامی عام. علاوه بر این شرایط ، در شرکت سهامی عام شرط دیگری نیز وجود دارد. مطابق بند “ب” از ماده ۲ آیین نامه اجرایی تبصره ۴ قانون استفاده از خدمات تخصصی و حرفه ای حسابداران ذیصلاح به عنوان حسابدار رسمی ، بازرس شرکت سهامی عام باید از میان موسسات حسابرسی عضو جامعه حسابداران رسمی ایران انتخاب شوند.
- صورت های مالی شرکت های فوق که فاقد گزارش “حسابرسی و بازرسی قانونی” یا ” گزارش حسابرسی” توسط موسسه حسابداری عضو جامعه حسابداران رسمی ایران باشد ، در هیچ یک از وزارتخانه ها ، موسسات دولتی ، شرکت های دولتی ، بانکها و بیمه ها ، موسسات اعتباری غیربانکی ، سازمان بورس اوراق بهادار و موسسات و نهاد های عمومی غیر دولتی معتبر نمی باشد و به نفع اشخاص مزبور قابل استناد نخواهد بود.
- در هر مورد که دولت قصد ارائه تسهیلات به اشخاص حقیقی یا حقوقی داشته باشد و شرط اعطای تسهیلات ، ارائه صورت های مالی شخص باشد ، این صورتها باید با تایید حسابدار رسمی یا موسسات حسابرسی برسی.
ب) ضمانت اجرای نداشتن شرایط بازرسی :
۱- ضمانت اجرای کیفری : مطابق ماده ۲۶۶ ل.ا.ق.ت. : هر کس با وجود منع قانونی ، عالما سمت بازرسی را در شرکت سهامی بپذیرد و به آن عمل کند ، به حبس تادیبی از دوماه تا شش ماه یا جزای نقدی از بیست هزار تا یکصد هزار ریال یا به هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
۲- بی اعتباری گزارش بازرسان
وظایف و اختیارات بازرسان
وظیفه کلی بازرسان ، نظارت بر عملکرد و گزارش دادن وضعیت کلی ، وضعیت مالی و تخلفات مدیران به مجامع است. با این حال در برخی موارد بازرسان وظایف اجرایی محدودی مانند دعوت مجامع دارند. همچنین در موارد استثنایی بازرسان مکلفند گزارش خود را به مراجع قضایی ارائه دهند. به همین خاطر بازرسان برای اجرای وظایف خود اختیار مطالبه اسناد و مدارک و بازرسی نسبت به شرکت را دارند.
اختیارات و وظایف بازرسان قائم به شخص است ولی میتوانند در راستای مسئولیت خود در انجام وظایف که بر عهده دارند از نظر کارشناسان استفاده کنند به شرط آنکه انها را قبلا به شرکت معرفی کرده باشند. این کارشناسان در مواردی که بازرس تعیین می کند مانند خود بازرس حق هرگونه تحقیق و رسیدگی خواهند داشت.
۱- تصویب صورت دارایی و ترازنامه و حساب سود و زیان شرکت بدون دریافت گزارش بازرسان ، بی اعتبار است و هیچ اثر قانونی ندارد.
۲- مراقبت از رعایت حقوق سهامداران به صورت برابر و گزارش دادن مطالب خلاف حقیقی که مدیران به مجمع ارائه می کنند.
۳- تهیه گزارش جامعی راجع وضع شرکت و ارائه به مجمع عمومی عادی. این گزارش باید اقلا ده روز قبل از تشکیل مجمع عمومی عادی جهت مراجعه صاحبان سهام در مرکز شرکت آماده باشد.
۴- گزارش دادن هرگونه تخلف یا تقصیری در امور شرکت از سوی مدیران یا مدیرعامل ، به اولین مجمع عمومی که پس از مشاهده تخلف ، برگزار شود.
۵- دعوت از مجمع عمومی در موارد زیر :
۵٫۱- در صورتی که هیات مدیره در موعد مقرر ، مجمع را دعوت نکند.
۵٫۲- دعوت از مجمع در صورت درخواست سهامدارانی که اقلا ۲۰ درصد سهام شرکت را دارند.
۵٫۳- دعوت از مجمع عمومی عادی به طور فوق العاده در موارد ضروری مثلا برای انتخاب مدیرانی که سمت آنها بلاتصدی مانده است.
۶- ارائه نظر مشورتی به مجمع عمومی در موارد زیر :
۶٫۱- ارائه نظر درباره معاملات مدیران و مدیرعامل با شرکت
۶٫۲- ارائه گزارش و نظر به مجمع عمومی فوق العاده قبل از کاهش یا افزایش سرمایه
۶٫۳- ارائه گزارش و نظر به مجمع عمومی فوق العاده در خصوص سلب حق تقدم سهامداران برای افزایش سرمایه
معاملات بازرسان با شرکت
ماده ۱۵۶ لایحه اصلاحی بیان داشته است که بازرس نمیتواند در معاملاتی که با شرکت یا به حساب شرکت انجام می گیرد به طور مستقیم یا غیر مستقیم ذی نفع شود.
بنابراین در مورد بازرسان نیز معامله با شرکت ممنوع شده است اما ماده فوق درباره ضمانت اجرای این معاملات اجمال دارد. به نظر میرسد این معامله غیرنافذ بوده و توسط مجمع عمومی قابل تنفیذ یا ابطال است.
مسئولیت بازرسان
الف) بازرس یا بازرسان در مقابل شرکت و اشخاص ثالث نسبت به تخلفاتی که در انجام وظایف خود مرتکب می شوند طبق قواعد عمومی مربوط به مسئولیت مدنی ، جبران خسارت وارده می باشند.
ب) در خصوص مسئولیت کیفری بازرسان ، دو ماده ۲۶۶ و ۲۶۷ لایحه وجود که مورد اول مربوط به قبول بازرسی بدون شرایط قانونی و مورد دوم مربوط به گزارش خلاف حقیقت به مجمع عمومی است.
